สถานที่ตั้ง
จังหวัด บุรีรัมย์ อำเภอ อำเภอเฉลิมพระเกียรติ ตำบล ตาเป๊ก 31110
ประเภทสิ่งแวดล้อมธรรมชาติ
ภูเขา
สถานภาพ
- แหล่งธรรมชาติอันควรอนุรักษ์ (มติ ครม. วันที่ 7 พ.ย. 2532)
ความสำคัญ/ลักษณะของสิ่งแวดล้อมธรรมชาติ
พื้นที่ภูพนมรุ้งเป็นภูเขาไฟที่ดับสนิทแล้ว สูงประมาณ 200 เมตรจากพื้นราบ บนเขาประกอบไปด้วยโบราณสถานสำคัญ คือ อุทยานประวัติศาสตร์พนมรุ้ง
ประวัติศาสตร์ และโบราณคดี
ปราสาทหินพนมรุ้งเป็นเทวสถานในศาสนาฮินดู ลัทธิไศวนิกาย มีการบูรณะก่อสร้างต่อเนื่องกันมาหลายสมัย ตั้งแต่ประมาณพุทธศตวรรษที่ 15 ถึงพุทธศตวรรษที่ 17 และในพุทธศตวรรษที่ 18 พระเจ้าชัยวรมันที่ 7 แห่งอาณาจักรขอมได้หันมานับถือพุทธศาสนาลัทธิมหายาน เทวสถานแห่งนี้จึงได้รับการดัดแปลงเป็นศาสนสถานในพุทธศาสนา ในช่วงแรกปราสาทหินพนมรุ้ง สร้างขึ้นจากหินทรายสีชมพู ตั้งอยู่บนยอดเขาพนมรุ้งสูง 1,320 ฟุตจากระดับน้ำทะเล ชื่อพนมรุ้งแปลว่าภูเขาใหญ่ สันนิษฐานว่าสร้างขึ้นในพุทธศตวรรษที่ 15-18 จารึกต่าง ๆ ที่นักวิชาการอ่านและสรุปได้ว่า พระเจ้าราเชนทรวรมันที่ 3 กษัตริย์แห่งเมืองพระนคร (พ.ศ. 1487-1511) ได้สถาปนาเทวาลัยถวายพระอิศวรที่เขาพนมรุ้ง ซึ่งในสมัยแรก ๆ คงยังไม่ใหญ่โตนัก ต่อมาพระเจ้าชัยวรมันที่ 5 (พ.ศ. 1511-1544) ได้ทรงอุทิศที่ดินและข้าทาสถวายแด่เทวสถานพนม
ลักษณะปัจจัยแวดล้อมทางธรณีวิทยา
ธรณีวิทยา มีลักษณะเป็นภูเขาลูกโดด เป็นภูเขาไฟที่ดับแล้วแต่ยังคงสัณฐานภูเขาไฟให้เห็น เป็นผลมาจากการแปรสัณฐานยุคเทอร์เชียรี ส่งแรงตึงกระทำต่อบริเวณภาคตะวันออก เฉียงเหนือของประเทศไทย จนเกิดลาวาหลากไหลขึ้นกลางแผ่นทวีปปิดทับบนหินทรายและหินทรายแป้งปนกรวดของหมวดหินโคกกรวด เมื่อเย็นตัวกลายหินบะซอลต์ชนิดฮาวายไอต์สีเทาดำ บริเวณยอดเขาพบหินตะกรันภูเขาไฟ (Scoria) และหินบอมบ์ภูเขาไฟหลายขนาดเป็นหลักฐานบ่งชี้ถึงบริเวณซึ่งเป็นปากปล่องภูเขาไฟ
ลักษณะปัจจัยแวดล้อมทางกายภาพ
ลักษณะภูมิประเทศ ภูพนมรุ้ง เป็นภูเขาที่ดับสนิท เป็นเนินเขาที่มีไหล่เขาสูงชันประมาณ 6-15 องศา คลุมพื้นที่ประมาณ 18 ตารางกิโลเมตร มองจากที่สูงมีลักษณะคล้ายเต่ายื่นหัวออกไปทางทิศเหนือ ตัวเนินภูเขาไฟสูงจากระดับน้ำทะเลประมาณ 380 เมตร มีปล่องภูเขาไฟขนาดใหญ่มีพื้นที่ประมาณ 1.5 กิโลเมตร
ดิน ลักษณะดินเป็นดินเหนียว
ภูมิทัศน์ เป็นภูเขาที่ล้อมรอบด้วยทุ่งนา มีลักษณะของภูเขาคล้ายกรวยคว่ำ บริเวณยอดเขาเป็นที่ตั้งของปราสาทหินพนมรุ้ง ซึ่งเป็นโบราณสถานที่สวยงามของจังหวัดบุรีรัมย์
ลักษณะปัจจัยแวดล้อมทางชีวภาพ
พืชพรรณ พืชพรรณเป็นพืชดั้งเดิมผสมกับพื้นต่างถิ่นปลูกประดับเพื่อความสวยงาม
ประเภทการใช้ประโยชน์
การใช้ประโยชน์ส่วนใหญ่เพื่อการท่องเที่ยวและการศึกษาวิจัยในเชิงประวัติศาสตร์
สุนทรียภาพและการพัฒนาทางกายภาพ
เป็นภูเขาที่สถาปัตยกรรมปราสาทหิน
สิ่งก่อสร้างและสิ่งอำนวยความสะดวก
มีการพัฒนาบันไดสำหรับขึ้นบนยอดเขา